დახურულფანჯრებიან ოთახში შენი ცხედარი ასვენია. შავი სვიტერი და შარვალი გაცვია. თმა უკან გაქვს გადავარცხნილი, ღია შუბლით, დაძაბული იერით, თითქმის გაბრაზებული სახე გაქვს. გრძელი, თეთრი თითები ერთმანეთში გადახლართულა. მხოლოდ მათში შეიგრძნობა სიმშვიდე.
მე მარტო ვარ შენთან, გელაპარაკები, ვეხები შენს სახეს, ხელებს, დიდხანს ვტირი.
- მეტჯერ არასდროს! - ეს ორი სიტყვა მახრჩობს.
რისხვისგან გული მეკუმშება. როგორ შეიძლებოდა ასეთი ტალანტი, ასეთი კეთილშობილება, ასეთი ძალები დაკარგულიყო? რატომ ასვენია სხეული, რომელიც შენს ყოველ სურვილს მორჩილად ასრულებდა, ასე გაუნძრევლად? სად არის ის ხმა, რომელიც პუბლიკას შოკში აგდებდა?..
როგორც შენ, მეც არ მჯერა, რომ იმქვეყნად ცხოვრება გრძელდება.
როგორც შენ, მეც ვიცი, რომ ყველაფერი ბოლო ამოსუნთქვის დროს მთავრდება და რომ ჩვენ ვერასდროს შევხვდებით ერთმანეთს.
ვერ ვიტან, რომ ასე მწამს!..
8 8 8
უკვე ღამეა… ვანთებ ჩვენს მაგიდის ლამფას. ოქროსფერი სინათლე შენს სახეს დაძაბულობას უხსნის. მოდის სკულპტორი, რომელმაც შენი გაქვავებული სახიდან ნიღაბი უნდა გამოძერწოს. ერთობ მორწმუნე ხანშიშესული ადამიანია. მისი დინჯი მოძრაობა სიმშვიდეს მანიჭებს. სანამ ის თაბაშირს გაამზადებს, მე სახეზე ვაზელინს გისვამ და ასე მგონია, იგი ჩემს თითებში ნელ-ნელა რბილდება. ეს უკანასკნელი მოფერებაა…
შემდეგ უხმოდ ვმუშაობთ მე და სკულპტორი. რამდენიმე წელი ძერწვით ვიყავი გატაცებული, ამიტომ ვიცი, როგორ კეთდება ეს ყველაფერი, ვიხსენებ თითების უკვე მივიწყებულ ყველა მოძრაობას… ეს სამუშაო კვლავ მითრევს თავის სამყაროში…
მოხუცი სკულპტორი ბოლო ლოცვას ჩურჩულებს…
ყველაფერი დამთავრდა…
შენს ნიღაბს ჩამოასხამენ ბრინჯაოსგან, სამ ეგზემპლარად. რაც შეეხება დანარჩენ წვრილმანს, ჩვენი ძველი მეგობარი მოაგვარებს.
შენს საწერ მაგიდაზე ყოველთვის იდო პუშკინის ნიღაბი. ზოგიერთი ამ ტრადიციას უსიამოვნოდ მიიჩნევს, ზოგიერთს კი აღაფრთოვანებს, თუკი ვინმეს კედელზე მსგავსი რამ უკიდია. მე კი მგონია, რომ მსახიობი ყველას ეკუთვნის, ამიტომ ამაში ცუდი არაფერია. მსახიობი ერთხელ და სამუდამოდ რჩება იმ ადამიანების გულში, ვისაც ის უყვარდა.
მთელ ღამეს შენს სასთუმალთან ვატარებ, მოგონებებში ჩაფლული. შენთვის მომავალი დამთავრდა, ჩემი კი ძალიან ბუნდოვნად წარმომიდგენია. ყველაფერს, რასაც ამ რამდენიმე საათში ვაკეთებდი, შენთან ერთად ვაკეთებდი. ერთი-ერთზე. ახლა კი მოდიან მეგობრები, რათა სასახლეში ჩაგასვენონ. მწუხარება პიკს აღწევს, მღელვარება მატულობს. ტირილი, ყვირილი, ჩურჩული, სლუკუნი, სიჩუმე და ნერვიულობისგან წართმეული ხმა, რომელიც შენს სახელს იმეორებს…
ყველა მოვიდა. ხალხი ქვეყნის დასალიერიდან ჩამოვიდა, არ ილევა მათი ნაკადი და ეს ყველაფერი უჩვეულოდ ჩუმად ხდება - საოცარი სიჩუმეა ირგვლივ.
სასახლე შუა ოთახში დგას, რათა ყველამ შეძლოს შენთან გამომშვიდობება.
დილის ხუთ საათზე იწყება გამოთხოვების ხანგრძლივი ცერემონია.
ჩვენს მეზობლებს შორის ბევრია მსახიობი და თეატრთან დაკავშირებული ადამიანები. ისინი გემშვიდობებიან, უკანასკნელად გცემენ თაყვანს. გარდა ამისა, მოდის უამრავი უცნობი ადამიანი, რომლებსაც შენი ლექსები, სიმღერები უყვარდათ. ცარიელდება მოსკოვი, ყველა აქ არის…
ის დროა, როცა ოლიმპიური თამაშებია გახურებული. არც პრესა, არც ტელევიზია არაფერს იუწყება შენზე. მხოლოდ საღამოს საინფორმაციო გამოშვებაში ოთხი წინადადებით «აღნიშნეს» შენი ამქვეყნიდან წასვლა…
ეზოდან სასწრაფო დახმარების მანქანით გაგასვენეს, რეანიმაციის ექიმების თანხლებით. ვუახლოვდებით თეატრს, სადაც ოფიციალური ცერემონიალი უნდა შედგეს. ლიუბიმოვმა შენი უკანასკნელი გამოსვლის რეჟისურა დაგეგმა: სცენა შავი ხავერდითაა დაფარული. პროჟექტორები კედელზე დაკიდებული შენი ფოტოსურათისკენაა მიმართული, რომელიც შავ-თეთრია. ამ ფოტოზე ხელები გადაჯვარედინებული გაქვს და სერიოზული გამომეტყველებით იყურები ობიექტივში. სამგლოვიარო მუსიკა დარბაზს ავსებს. მე ხელს ვკიდებს შენს ყოფილ ცოლს და ორივენი თქვენი ვაჟების გარემოცვაში ვსხდებით. წარსულს ახალა აღარავითარი მნიშვნელობა არა აქვს… ვგრძნობ, რომ ამ წუთებში ყველა ერთად უნდა ვიყოთ.
არათუ დარბაზი, ქუჩებიც კი ხალხითაა სავსე. წესრიგს მილიცია იცავს. გვესმის ბრძანებები, რომლებსაც ორგანოს თანამშრომლები რაციით გადასცემენ.
ავდივარ ლიუბიმოვის კაბინეტში. ის გაფითრებულია, მაგრამ მაინც ძლიერად გამოიყურება, მტკიცედ უჭირავს თავი.
ის არ მისცემს მილიციას უფლებას, შენი გამოსამშვიდობებელი ცერემონია ჩაშალოს.
მას სურს, მხოლოდ მეგობრებმა ილაპარაკონ და არა ოფიციალურმა პირებმა. ამ უკანასკნელთ ეს არ დაუმსახურებიათ. ისინი გულწრფელნი ვერ იქნებიან…
პრინციპული კამათის შემდეგ ლიუბიმოვი თავისას აღწევს, ისინი ნებდებიან.
ვბრუნდები დარბაზში, კარს აღებენ და ხალხის ტალღა აწყდება დარბაზს. მოსკოველები თავიან კერპთან გამოსამშვიდობებლად მოდიან. ათასობით სახე ჩამებეჭდა მეხსიერებაში… ყველას ყვავილები მოაქვს და მალე სცენა ყვავილების მთებით იფარება. მათი სურნელი თავს მატკიებს. ყველა ტირის.
ქუჩიდან შეძახილები ისმის, ყველა ვერ დაეტევა დარბაზში.
მეუბნებიან, რომ კვარტალს ალყა აქვს შემორტყმული, ხალხს არ უშვებენ თეატრამდე. უხსნიან, რომ დაკრძალვის ცერემონია რაც შეიძლება მალე უნდა დამთავრდეს. ჩემთვის ეს სულერთია. მე მხოლოდ შენს სახეს ვუყურებ, რომელიც გრიმით ცოტათი გაგილამაზე გამთენიისას, რადგან ძალიან გაფითრებული მეჩვენე. ახლა ვიმახსოვრებ შენს სახეს… ვიმახსოვრებ სამუდამოდ…
დაღლილობა, მწუხარება, ნაბიჯების ხმა გაურკვეველ ჰალუცინაციებს იწვევს ჩემში. მეჩვენება, რომ სუნთქავ, ტუჩები შეგერხა, ქუთუთები აამოძრავე. პეტია მხრებზე ხელს მხვევს. გონს მოვდივარ. უნდა გავმაგრდე.
ჩვენი მეგობარი ექიმი ნიშადურის წვეთებს მასუნთქებს. ირგვლივ ვიყურები. ასე მგონია, ფილმში მიღებენ და სცენა აი, ახლა დამთავრდება რეჟისორის მოკლე რეპლიკით - «სტოპ!»
გამომშვიდობება ხანგრძლივია. ხალხის ნაკადი არ ილევა. შემდეგ გასცემენ ბრძანებას, სასახლე გაიტანონ. ექვსი მეგობარი მიგასვენებს. მე ახლობლები გარს მეხვევიან.
ქუჩაში გამოსულს მკვეთრი სინათლე მჭრის თვალს. ხალხის ნაკადი კილომეტრებზეა გადაჭიმული. ამ დროს სასწაული ხდება - უსიამოვნო სიჩუმეში ათასი შენი ხმა გაისმის - ყველას მაგნიტოფონი აქვს მოტანილი, ყველამ ერთდროულად ჩართო შენი სიმღერები. ახლა მხოლოდ შენი ხმა ისმის სივრცეში…
ვსხდებით ავტობუსებში. ფანჯრიდან ვხედავ, ადამიანები სახურავებზე არიან ასულნი და იქიდან გვიქნევენ ხელს.
დაიძრა თუ არა ავტობუსი, რომელშიც შენ ასვენიხარ, ხალხის ტალღამ იხუვლა და სირბილით უკან გამოჰყვა… ბოლომდე, სასაფლაომდე…
სასაფლაოზე უკანასკნელად მეძლევა საშუალება, გაკოცო… უფრო და უფრო მიჭირს თავის მოთოკვა. უცნაური რამ მემართება. სიცილი მინდება… არა, ხარხარი… იქნებ იმიტომ, რომ ძალიან ბევრი ვიტირე?
უკანასკნელად ვიხრები შენკენ. გეხები შუბლზე, გკოცნი ტუჩებში… სასახლეს თავს ახურავენ.
სიჩუმეში ჩაქუჩის ხმა ისმის, სახურავს აჭედებენ კუბოს. შემდეგ კი ნელა ჩაუშვებენ საფლავში… თეთრ ვარდს ვისვრი ჯერ ამოუვსებელ ორმოში და გამოვდივარ…
ახლა უშენოდ უნდა ვიცხოვრო…
8 8 8
26 ივლისს შევდივარ შენს კაბინეტში. ერთადერთი ადგილი, რომელიც ხელუხლებელი დარჩენილა, შენი სამუშაო მაგიდაა. დანარჩენი ყველაფერი არეულ-დარეულია, გადაადგილებულ-გადმოადგილებული. როგორც ჩანს, ვერ გაბედეს, შენი ხელნაწერებისთვის ხელი ეხლოთ. როდესაც მექანიკურად ვიღებ ათასობით თაბახს, ვკრავ და შემდეგ შენს მეგობარს ვაძლევ, რათა გადამალოს, ჯერ კიდეც არ ვიცი, რომ თურმე, უბრალოდ, შენი ლექსების გადარჩენა მიხდება.
ბოლო წუთებში შენმა მშობლებმა, როგორც ჩანს, ვერ გაბედეს ცენზურის გვერდის ავლა და გაანადგურეს ყველაფერი, რაც საკუთარი ხელებით შექმენი. ამიტომაც ყველაფერი ის, რაც მე მალულად წამოვიღე შენგან, ერთ ადგილას გამიხდა მისატანი. ასე გადავწყვიტე და ვფიქრობ, სწორადაც მოვიქეცი. სხვანაირად შენს შემოქმედებას ვერ გადავარჩენდი.
მახსოვს, ის პატარა ჩემოდანი ერთ დღეს ჩვეულებრივ ნაცრისფერ შენობაში მივიტანე, სადაც არქივია განლაგებული. იქ ქალების მთელი ჯგუფი მელოდა, რომლებიც მორიგეობით მეხვეოდნენ და მკოცნიდნენ. ყველა მათგანს ხელში ყვავილების თაიგული ეჭირა, ნერვიულობისგან სახეები ასწითლებოდათ. ზოგიერთი ტიროდა კიდეც.
დირექტორი ქალი იყო. მან მადლობა გადამიხადა ჩემი ნაბიჯისთვის და მითხრა, რომ ამით ძალიან ბევრი რამ გავაკეთე რუსეთისთვის, შენი სიყვარულისთვის. როგორც შენი შემოქმედების ერთადერთ მემკვიდრეს, მე შემეძლო ეს ყველაფერი საზღვრებს გარეთ გამეტანა, მაგრამ ვიცი, რომ ვერავინ ისე ერთგულად და ყურადღებით ვერ შეინახავს და მოუვლის მას, როგორც ეს ქალები. ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე დავტოვე ისინი შენს სამშობლოში. დარწმუნებული ვარ, შენც ასე გენდომებოდა…
8 8 8
დასაფლავების შემდეგ პარიზში ვბრუნდები. ოთახში შესული ვეძებ ქაღალდის ნაგლეჯს, რათა ტელეფონის ნომერი წავაწერო და შენს ბოლო წერილს ვპოულობ.
თარიღი არ აწერია, მაგრამ ზუსტად ვიცი, რომ იგი 1980 წლის 11 ივნისსაა გამოგზავნილი:
«მარინოჩკა, ჩემო საყვარელო, გაურკვევლობაში ვიძირები. ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ შემიძლია გამოსავლის პოვნა, მიუხედავად იმისა, რომ ახლა ძალიან რთული და არამყარი პერიოდი მაქვს. იქნებ ისეთი გარემო მჭირდება, სადაც თავს ჯერ კიდევ საჭიროდ ვიგრძნობ და არა ავადმყოფად.
მთავარია, მინდა, იმედი დამიტოვო, რომ შენ არ მიიღებ ამას, როგორც შენგან გაქცევის მცდელობას. შენ ერთადერთი ხარ, ვისი დამსახურებითაც შემიძლია კვლავ ფეხზე დავდგე. კიდევ ერთხელ - მე შენ მიყვარხარ და არ მინდა, რომ ცუდად იყო.
შემდეგ ყველაფერი თავის ადგილზე დადგება, ჩვენ ვილაპარაკებთ და ვიცხოვრებთ ბედნიერად.
შენ… ვ. ვისოკცი»
ხელმოწერა «შენ», რომელსაც მე და შენ ვიყენებდით წერილებში, მას შემდეგ გაჩნდა, როცა ერთხელ ერთი ლამაზი ინდური თქმულება მოვისმინეთ. შინაარსი ასეთია:
ქორწინების დღეს, ტრადიციისამებრ, პატარძალი თავის ოთახში ჩაიკეტა. დაღამდა. სიძე მიადგა ცოლის კარს და დააკაკუნა.
- ვინ არის? - ეკითხება პატარძალი.
- ეს მე ვარ, - პასუხობს სიძე.
და ასე გადის რამდენიმე დღე, ქალი კი ქმარს კარს არ უღებს.
ერთ საღამოს ქმარი კვლავ მიდის კართან და აკაკუნებს. ცოლი კვლავ ეკითხება:
- ვინ არის?
- შენ, - პასუხობს კაცი.
პატარძალი მხოლოდ ამის შემდეგ უღებს მას ოთახის და გულის კარებს…
გაგრძელება იქნება